|
|
|
CiÄ
Ĺźa fizjologia i patologia
Przebieg ci��y
W jajowodzie dochodzi do zapďż˝odnienia komďż˝rki jajowej i powstania tzw. zygoty, pierwszego stadium zarodkowego, ktďż˝ra nastďż˝pnie przemieszcza siďż˝ w kierunku macicy. W ďż˝rodkowym odcinku jajowodu dochodzi do pierwszych podzia��w zarodka. Po okoďż˝o 6 do 10 dni po owulacji zarodek osiďż˝ga rďż˝g macicy. Przez kolejny tydzieďż˝ zarodek ma moďż˝liwo�� swobodnego âpďż˝ywaniaâ wpierw w obrďż˝bie jednego rogu, a nastďż˝pnie i przeciwlegďż˝ego. Dziďż˝ki takiemu âpďż˝ywaniuâ zarodki rozmieszczajďż˝ siďż˝ w miarďż˝ rďż˝wnomiernie w obu rogach macicy. Widoczne podczas cesarskiego ciďż˝cia âpusteâ miejsca w rogach macicy zazwyczaj ďż˝wiadczďż˝ o wczeďż˝niejszym obumarciu i resorpcji zarodkďż˝w np. na wskutek zadziaďż˝ania mechanizmďż˝w samoregulacji, miejscowych zmian zwyrodnieniowych macicy, b��dďż˝w ďż˝ywieniowych, infekcji miejscowych czy chorďż˝b ogďż˝lnoustrojowych. Przyjmuje siďż˝, ďż˝e blisko 11% zarodkďż˝w i pďż˝odďż˝w obumiera w trakcie ci��y, przewaďż˝nie nie dajďż˝c ďż˝adnych objawďż˝w. Okoďż˝o 17 â 22 dnia po owulacji dochodzi do zagnieďż˝dďż˝ania zarodkďż˝w, czyli tzw. implantacji. Formuje siďż˝ ďż˝oďż˝ysko, w ktďż˝rym uczestniczďż˝ zarďż˝wno komďż˝rki zarodka jak i macicy (cz�� pďż˝odowa i matczyna ďż˝oďż˝yska).
Zarodek wytwarza narz�dy pomocnicze, czyli b�ony p�odowe (p�cherzyk ��tkowy, owodnia, omocznia i kosm�wka - schemat), kt�re pe�ni� rol� w od�ywianiu zarodka, odprowadzaniu jego metabolit�w, zachowaniu jego odr�bno�ci immunologicznej czy ochronie. P�cherzyk ��tkowy jest pierwszym narz�dem krwiotw�rczym, tu te� powstaj� pierwsze naczynia krwiono�ne. Owodnia ogranicza przestrze� wok� zarodka i wype�niona jest p�ynem owodniowym, do kt�rego wydalany jest mocz zarodka. Omocznia za� otacza od zewn�trz owodni�, a po��czenie ich jam wype�nionych p�ynem mo�liwe jest poprzez sznur p�powinowy. W obr�bie omoczni powstaj� naczynia krwiono�ne, ��cz�ce si� za zarodkiem za pomoc� t�tnic p�powinowych oraz z kosm�wk�, tworz�c tym samym unaczynienie p�odowej cz�ci �o�yska. Najbardziej zewn�trzn� b�on� p�odow� jest kosm�wka, kt�ra wchodzi w bezpo�redni i �cis�y kontakt z b�on� �luzowa macicy. Du�y obszar kosm�wki zrasta si� z lez�c� pod ni� omoczni�, tym samym b�ony te wsp�lnie uczestnicz� w formowaniu cz�ci p�odowej �o�yska. Kosm�wka posiada na swojej powierzchni ma charakterystyczne uwypuklenia (kosmki), kt�re wnikaj� do zag��bie� b�ony �luzowej macicy (krypt), mo�na to sobie wyobrazi� jak r�k� wk�adana do r�kawiczki. U ps�w i kot�w kosmki wyst�puj� tylko w postaci pasa okalaj�cego kosm�wk� dooko�a p�cherza p�odowego, dlatego u tych gatunk�w �o�ysko okre�lamy mianem popr�gowego. Utworzony przez m.in. naczynia p�pkowe i szypu�� omoczni sznur p�powinowy stanowi po��czenie organizmu zarodka z cz�ci� p�odow� �o�yska. Sznur p�powinowy to nic innego jak p�powina, kt�ra ulega samoistnemu p�kni�ciu podczas porodu, zostaje przegryziona przez rodz�ca suk� lub przeci�ta podczas udzielania pomocy porodowej suce.
W obr�bie matczynej cz�ci �o�yska dochodzi do powstania krwiak�w brze�nych, s� to �r�d�a jon�w �elaza oraz sk�adnik�w od�ywczych dla rozwijaj�cego si� zarodka. Tu dochodzi do rozk�adu hemoglobiny i powstaje uterowerdyna, zielony barwnik, widoczny podczas porodu lub w niekt�rych przypadkach ronienia, w wyniku odklejenia �o�yska.
Oko�o 3. tygodnia po pokryciu podczas omacywania pow�ok brzusznych przez lekarza weterynarii, mog� by� ju� wyczuwalne zgrubienia macicy, w miejscach obecno�ci p�cherzy p�odowych. Oko�o 4. tygodnia p�cherze p�odowe maja wielko�� pi�eczki ping-pongowej. Od 5. tygodnia p�cherze p�odowe wype�niaj� �ci�le rogi macicy, stykaj�c si� ze sob�, tym samym nie s� ju� wyczuwalne zgrubienia macicy, a ca�a macica jest powi�kszona. W tym czasie dochodzi do zako�czenia formowania narz�d�w wewn�trznych (organogenezy) i od tej pory mo�emy m�wi� nie o zarodku a o p�odzie. P��d ma wykszta�cone organy wewn�trzne, przew�d s�uchowy, ma��owiny uszne, powieki, zewn�trzne narz�dy p�ciowe oraz widoczne s� ju� place. Dalszy rozw�j ci��y polega na post�puj�cego rozwoju i wzrostu p�od�w, uformowaniu m.in. pazur�w, okrywy w�osowej i opuszek palcowych.
W organizmie suki dochodzi do szeregu przemian zmian, ale skoncentrujmy siďż˝ na gospodarce hormonalnej.
Progesteron jest niezbďż˝dnym dla utrzymania ci��y wpďż˝ywajďż˝c miďż˝dzy innymi na rozwďż˝j gruczo��w macicy, wydzielanie mleczka macicznego, czy zahamowanie skurczďż˝w miďż˝niďż˝wki macicy. Stďż˝enie progesteronu wzrasta do poziomu ponad 25 ng/ml (nawet do 90 ng/ml) w 2 â 3. tygodniu ci��y, po czym po okoďż˝o 2 tygodniach zaczyna nieznacznie opadaďż˝, aďż˝ do terminu porodu. Na okoďż˝o dobďż˝, dwie przed porodem dochodzi do spadku stďż˝enia tego hormonu poniďż˝ej 2ng/ml. U niektďż˝rych suk zdrowych mogďż˝ pojawiďż˝ siďż˝ objawy sugerujďż˝ce cukrzycďż˝, a w przypadku suk chorych dochodziďż˝ moďż˝e do zaostrzenia objawďż˝w tej choroby, gdyďż˝ wysokie stďż˝enie progesteronu prowadzi do zmniejszenia liczby receptorďż˝w dla insuliny oraz hamuje jej transport w tkankach. Niestety podwyďż˝szony poziom glukozy nie tylko wywoďż˝uje przykre skutki obecne przy cukrzycy, ale rďż˝wnieďż˝ prowadzi do zmian zwyrodnieniowych w naczyniach krwionoďż˝nych ďż˝oďż˝ysk, co moďż˝e byďż˝ przyczyna ronieďż˝ lub rodzenia siďż˝ niezdolnych do ďż˝ycia noworodkďż˝w. Z tego powodu suki chore na cukrzycďż˝ nie powinny byďż˝ wykorzystane do rozrodu, a nawet zaleca siďż˝ ich sterylizacjďż˝, gdyďż˝, kaďż˝da cieczka wi��e siďż˝ z podniesieniem progesteronu a tym samym z zaostrzeniem przebiegu choroby.
Estrogeny (g��wnie estradiol) w pierwszym i drugim trymestrze ci��y znajdujďż˝ siďż˝ na niskim poziomie (5 â 15 pg/ml). W trzecim trymestrze dochodzi do nieznacznego podwyďż˝szenia poziomu tej grupy hormonďż˝w, ktďż˝re wpďż˝ywajďż˝ na rozbudowďż˝ gruczoďż˝u sutkowego i dziaďż˝ajďż˝ relaksacyjnie na szyjkďż˝ macicy.
W drugiej po�owie ci��y wzrasta st�enie relaksyny we krwi obwodowej, co niekiedy jest wykorzystywane w testach ci��owych dla suk. Przyjmuje si�, �e potencjalnym �r�d�em tego hormonu jest �o�ysko.
Rďż˝wnieďż˝ w drugiej poďż˝owie ci��y wzrasta stďż˝enie prolaktyny osiďż˝gajďż˝c najwiďż˝ksze stďż˝enie na 1 â 2 dni przed porodem (co pokrywa siďż˝ ze znacznym spadkiem poziomu progesteronu). Prolaktyna peďż˝ni istotnďż˝ rolďż˝ w zapoczďż˝tkowaniu laktacji oraz sekrecji mleka. Dotykanie i czďż˝ste badanie sutkďż˝w u ciďż˝arnej suki moďż˝e doprowadziďż˝ do zwiďż˝kszonego uwalniania prolaktyny a tym samym pobudziďż˝ do wydzielania mleka.
Opieka nad suk� ci�arn� obejmuje przede wszystkim zapewnienie prawid�owego �ywienia oraz stosown� aktywno��, te dwa aspekty s� niezmiernie wa�ne by zapewni� prawid�owy rozw�j ci��y i zachowa� dobr� kondycj� suki, niezb�dn� przy porodzie oraz p�niejszej laktacji. Suki przez pierwsz� po�ow� ci��y powinny by� karmione normalnie jak dotychczas dopiero w drugiej po�owie zapotrzebowanie na sk�adniki od�ywcze wzrasta i w�wczas nale�y zwi�kszy� dawk� pokarmow� stopniowo o 20% w 5. i 6. tygodniu ci��y, a w 8. i 9. tygodniu oraz na pocz�tku laktacji o 50% dawki pocz�tkowej. W okresie oko�oporodowym dieta powinna zawiera� du�� ilo�� �atwostrawnego bia�ka, zwi�zk�w mineralnych oraz energii. Najlepszym, sposobem karmienia w tym okresie jest podawanie kilku porcji karmy w ci�gu dnia, czyli ma�o a cz�sto! W przypadku karmienia suk karmy komercyjnymi nie nale�y dodatkowo podawa� preparat�w mineralno-witaminowych, gdy� mo�na doprowadzi� np. do przedawkowania czy zachwiania r�wnowagi mineralnej (w dobrych karmach zwi�zki mineralne s� skomponowane w odpowiednich proporcjach).
Wspomniany wcze�niej ruch jest bardzo istotny, ale musi by� dostosowany do normalnej aktywno�ci psa, w ko�cu nie chodzi o rewolucj� i przemian� buldoga angielskiego w skacz�cego wzwy� na 2 metry za freesbee sportowca. Spacery pocz�tkowo intensywne, w drugiej po�owie ci��y ju� spokojniejsze s� dobrym sposobem na zachowanie dobrej kondycji psa i przygotowanie do porodu. Psy aktywne przed porodem trudno b�dzie zmusi� do spokojniejszego trybu �ycia, wi�c pozw�lmy sukom bryka� na pocz�tku ci��y do woli (ale ostro�nie, �adnych wysokich p�ot�w i stacjonat), p�niej ju� raczej im samym b�dzie ci�ko nad��y� za pi�eczk�⌠zwalniamy! We wszystkim musi by� zachowany umiar i zdrowy rozs�dek.
Masa ciaďż˝a suki nie powinna wzrosn�� w pierwszych 4 tygodniach ci��y. Idealnie byďż˝oby gdyby masa ciaďż˝a bezpoďż˝rednio po porodzie nie byďż˝a wyďż˝sza od masy ciaďż˝a z okresu przed kryciem wiďż˝cej niďż˝ o 10 â 15%.
Patologia ci��y
O patologii ci��y m�wimy w�wczas gdy dochodzi do jakichkolwiek zaburze� w przebiegu ci��y, prowadz�cych do utraty p�od�w. W�r�d najcz�stszych problem�w obserwujemy: wczesn� i p�n� �mier� zarodkow�, uszkodzenia lub skr�t macicy, zmiany w b�onach p�odowych i zaburzenia rozwojowe �o�yska, zaka�enie b�on i w�d p�odowych, zaburzenia genetyczne, prze�adowanie macicy, rozk�ad gnilny p�od�w, stosowanie niekt�rych lek�w podczas ci��y czy choroby og�lne. W okresie oko�oporodowym hodowcy najcz�ciej obserwuj� brak akcji porodowej, por�d op�niony, wycieki z dr�g rodnych lub ronienie.
Zatrzymajmy si� przy niekt�rych z tych przypad�o�ci.
- resorpcje â ocenia siďż˝, iďż˝ blisko 11% zarodkďż˝w i/lub pďż˝odďż˝w ulega resorpcji. Diagnoza kliniczna wczesnej ďż˝mierci jest niemoďż˝liwa do przeprowadzenia, za wzglďż˝du na brak rďż˝nic pomiďż˝dzy brakiem ci��y spowodowanym brakiem zapďż˝odnienia, a obumarciem ci��y. W jednym i drugim przypadku w poďż˝oďż˝nictwie mďż˝wimy o nieskutecznym kryciu. Zarodki po prostu sďż˝ rozkďż˝adane a ich resztki wchďż˝aniane, bez objawďż˝w zewnďż˝trznych.
W przypadku resorpcji pďż˝odďż˝w, a wiďż˝c juďż˝ uformowanych organizmďż˝w, mogďż˝ (ale nie muszďż˝) pojawiďż˝ siďż˝ objawy ďż˝wiadczďż˝ce o problemie â wyciek z drďż˝g rodnych, podwyďż˝szona lub obniďż˝ona temperatura ciaďż˝a, osďż˝abienie, brak apetytu czy przyspieszona praca serca i oddychanie u suk. W rzadkich przypadkach po obumarciu pďż˝ody pozostajďż˝ w macicy i nie ulegajďż˝ wchďż˝oniďż˝ciu. Moďż˝e to byďż˝ przyczyna powaďż˝nych powikďż˝aďż˝, dlatego takie przypadki naleďż˝y bacznie monitorowaďż˝. Pďż˝ody, ktďż˝re nie zostaďż˝y wydalone lub wchďż˝oniďż˝te mogďż˝ w najlepszym przypadku ulec mumifikacji, gorzej jeďż˝li dojdzie do ich gnicia â rokowanie jest bardzo ostroďż˝ne, gdyďż˝ jest to stan zagraďż˝ajďż˝cy ďż˝yciu suki.
Przyczyn� resorpcji mog� by� niedostateczna sekrecja progesteronu przez cia�ka ��te (niedoczynno�� cia�ek ��tych), zaburzenia genetyczne i rozwojowe lub te� obecne albo przebyte choroby, w tym macicy.
- ronienie â czyli przedwczesny porďż˝d w drugim lub trzecim trymestrze ci��y. Ronieniu zwykle towarzyszy wypďż˝yw z pochwy: zielony â ďż˝wiadczďż˝cy o odklejeniu ďż˝oďż˝yska; ��ty â ropny; czerwono-brunatny lub brďż˝zowy â towarzyszďż˝cy gniciu pďż˝odďż˝w. Jak widaďż˝ objawy sďż˝ bardzo podobne do ropomacicza czy ropnego zapalenia macicy, stad warto wiedzieďż˝ czy suka w ogďż˝le byďż˝a w ci��y, aby wdroďż˝yďż˝ odpowiedni schemat leczenia. Czasem wypďż˝ywom towarzyszďż˝ bďż˝le parte i wydalanie pďż˝odďż˝w lub ich fragmentďż˝w, ponadto moďż˝na obserwowaďż˝ tak niespecyficzne objawy jak niepokďż˝j, bolesno�� brzucha, podwyďż˝szonďż˝ temperaturďż˝ ciaďż˝a, wymioty czy brak apetytu. Warto pamiďż˝taďż˝, iďż˝ niekiedy moďż˝emy mieďż˝ do czynienia z ronieniem tylko czďż˝ci miotu, podczas gdy pozostaďż˝e pďż˝ody rozwijajďż˝ siďż˝ prawidďż˝owo aďż˝ do momentu porodu. Jednakďż˝e w tego typu sytuacjach naleďż˝y stosowaďż˝ odpowiedniďż˝ terapiďż˝ farmakologicznďż˝.
Przyczyny ronienia mog� by� r�ne aczkolwiek rzadko udaje si� ustali� ich jednoznacznie. W przypadku ronienia pomocne w diagnostyce oraz wyborze optymalnej formy terapii jest badanie USG, badanie krwi (ocena og�lnego stanu suki), badanie progesteronu, badanie wymazu z pochwy oraz badanie sekcyjne poronionych p�od�w lub ich fragment�w. Do�� cz�st� przyczyna ronie� jest niedoczynno�� cia�ek ��tych, urazy czy b��dy �ywieniowe, nieprawid�owo stosowane niekt�re leki, rzadziej statystyki podaj� zaka�enie herpeswiroz�, bruceloz� czy tez innymi niespecyficznymi czynnikami zaka�nymi (E.coli, gronkowce, paciorkowce, mikoplazma, wirus nos�wki wirus parvo), defekty genetyczne, obecne choroby macicy, cukrzyc� lub niedoczynno�� tarczycy.
Z moich obserwacji wnioskujďż˝, iďż˝ w ostatnich latach, najczďż˝ciej mamy do czynienia z herpeswirozďż˝ i niedoczynnoďż˝ciďż˝ ciaďż˝ek ��tych. O pierwszej przyczynie pisaďż˝am juďż˝ wczeďż˝niej. W drugim przypadku warto podczas ci��y analizowaďż˝ poziom progesteronu w krwi obwodowej, aby w razie jego spadku poniďż˝ej 5-10ng/ml mďż˝c rozpocz�� suplementacjďż˝ gestagenami. Tu naleďż˝y siďż˝ jednak uwaga â nie zawsze obniďż˝enie poziomu progesteronu jest objawem niedoczynnoďż˝ci ciaďż˝ek ��tych, ale wskaďż˝nikiem, ďż˝e miot (czďż˝ciowo lub caďż˝kowicie) obumarďż˝. Stad teďż˝ badanie poziomu tego hormonu naleďż˝y po��czyďż˝ z badaniem USG â jeďż˝li pďż˝cherze pďż˝odowe sďż˝ prawidďż˝owe, pďż˝ody wykazujďż˝ oznaki ďż˝ycia, naleďż˝y rozpocz�� leczenie hormonalne. Druga uwaga â podczas podawania pochodnych progesteronu nie zalecam badania krwi pod kďż˝tem profilu hormonalnego, gdyďż˝ gestageny nie sďż˝ wykrywalne powszechnymi metodami analitycznymi, a wiec nie zobaczymy ďż˝adnego efektu â nadal niski poziom progesteronu.
Wspomniaďż˝am o lekach, ktďż˝rych stosowanie moďż˝e byďż˝ szkodliwe dla prawidďż˝owego rozwoju zarodkďż˝w i pďż˝odďż˝w. Zaliczamy do nich tak czďż˝sto stosowane w leczeniu psďż˝w m.in. enrofloksacynďż˝ (np. Enroxilďż˝, Baytrilďż˝), streptomycynďż˝ (Pen-Strepďż˝), metronidazol (Stomogylďż˝); leki uspakajajďż˝ce â acepromazyna (Sedalinďż˝); ďż˝rodki przeciwrobacze (amitraza).
- przeďż˝adowanie macicy â jest to sytuacja, gdy nadmiar zarodkďż˝w (ktďż˝re zwykle obumierajďż˝ âfizjologicznieâ na poczďż˝tku ci��y) nie ulega samoregulacji lub gdy normalna dla rasy, prawidďż˝owa liczba zarodkďż˝w z jakichkolwiek powodďż˝w jest obci��eniem dla suki. W tych przypadkach dochodzi do zaburzenia prawidďż˝owego funkcjonowania organizmu suki, w tym zaburzenia przemiany materii, osďż˝abienia ukďż˝adu sercowo-naczyniowego. Rokowanie jest bardzo ostroďż˝ne, gdyďż˝ w przypadku powikďż˝aďż˝ kr��eniowo-oddechowych moďż˝e doj�� do zgonu. W lďż˝ejszych przypadkach podawanie ďż˝rodkďż˝w wzmacniajďż˝cych, odpowiedniej podaďż˝y elektrolitďż˝w i stosowane do stanu karmienie wpďż˝ywa na polepszenie ogďż˝lnej kondycji organizmu.
Problemy pojawiaj�ce si� podczas ci��y nie zawsze da si� rozwi�za� w spos�b satysfakcjonuj�cy dla hodowcy. Leczenie bywa trudne, w zale�no�ci od przyczyny komplikacji. Jednak�e zawsze nale�y d��y� do znalezienia przyczyny, tak aby m�c ja wykluczy� w obecnej czy zapobiec problemom w przysz�ej ci��y. Brzmi banalnie, ale czasem nie jest to �atwe. W pewnych przypadkach nale�y wzi�� pod uwag� r�wnie� sytuacj�, �e suka po prostu nie powinna by� przeznaczona do rozrodu.
Opracowanie Dr n.wet. Ma�gorzata Klimowicz-Bodys
|
|
© Klub Owczarka Niemieckiego, Realizacja: MetSoft |
|
|